در دوربرگردان شیخ طبرسی حرم مطهر رضوی، ساختمانی با عنوان «سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی» قرار دارد که در بخشی از آن، فعالیت‌های شناسایی، جذب، آرشیو و ارائه خدمات مطبوعات این آستان مقدس در قالب «اداره مطبوعات آستان قدس رضوی» انجام می‌شود. در ادامه به چگونگی شکل‌گیری این مرکز مطبوعاتی می‌پردازیم.

قدیمی‌ترین وقف مطبوعات در کتابخانه‌های ایران

به گزارش آستان‌نیوز تاریخچه شکل‌گیری اداره مطبوعات آستان قدس رضوی با روزنامه «وقایع اتفاقیه» گره خورده است؛ چرا که کتابخانه آستان قدس رضوی که قدمتی چند صد ساله دارد از همان آغازین شماره وقایع اتفاقیه، نسخه‌های دریافتی آن را ثبت کرده است. در واقع پس از موافقت ناصرالدین شاه قاجار در دوره صدارت میرزا تقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیر برای انجام اصلاحات، روزنامه برای اهل ایران که آنان را از امور داخلی و وقایع خارجی آگاه کند، تأسیس شد. امیرکبیر نیز روزنامه وقایع اتفاقیه را در سال 1267 قمری بنیان نهاد. گردآوری روزنامه‌ها نیز از همان روزهای آغازین انتشار مطبوعات مورد توجه بوده و بر تهیه و حفظ آن‌ها تأکید می‌شده است. بدین ترتیب بسیاری از مراکز فرهنگی و روزنامه‌خوان‌های کشور از ابتدا به فکر ماندگاری این میراث مکتوب بوده‌اند.

تاریخ مستند نخستین وقف مطبوعاتی نیز به سال 1334 قمری برمی‌گردد که سیدحسین، نایب‌التولیه وقت آستان قدس رضوی، دوره کامل روزنامه وقایع اتفاقیه را به همراه نسخه دستنویس 35 شماره نخست آن، از سوی بانو اشرف‌السلطنه همسر اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات و مدیر این روزنامه، بر کتابخانه این آستان مقدس وقف کرده مشروط بر اینکه از شهر بند ارض اقدس(حرم مطهر رضوی) بیرون برده نشود و کمال محافظت را در ضبط و حفظ آن‌ها کنند. بنابراین شاید بتوان وقف اشرف‌السلطنه را قدیمی‌ترین وقف مطبوعات در کتابخانه‌های ایران به شمار آورد، چرا که پیش از پیدایش بسیاری از کتابخانه‌های بزرگ که اکنون فعالیت دارند، انجام شده است.

جذب گسترده منابع پس از پیروزی انقلاب اسلامی

در ادامه می‌توان گفت تا پیروزی انقلاب اسلامی، بیش از 300عنوان مجله، روزنامه و سالنامه جذب کتابخانه بارگاه ملکوتی رضوی شده که در کنار منابع چاپ سنگی و سربی این کتابخانه نگهداری می‌شده است. سرانجام سال1359 در راستای آگاهی دقیق‌تر از موجودی مطبوعات کتابخانه، تسهیل خدمات، حفاظت بهتر و تقویت فراهم‌آوری نشریات ادواری، آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی شکل گرفت تا تمام منابع مطبوعاتی در این بخش قرار گیرد. از این زمان روند جذب مطبوعات، رشد فزاینده‌ای به خود گرفت و با بهره‌گیری از روش‌هایی چون سنت‌های حسنه وقف و اهدا، واسپاری نشریات، خرید و مبادله، هر روزه ده‌ها عنوان و صدها نسخه جدید از نشریات به آرشیو سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی افزوده شد. به همین دلیل، شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال1368 بخشنامه‌ای تصویب کرد که تمام ناشران مطبوعاتی یک نسخه از نشریات را برای مرکز مطبوعات کتابخانه این آستان مقدس ارسال کنند. تمام این موارد به توسعه چشمگیر آرشیو مطبوعات این سازمان کمک شایانی کرد، چنان‌که اکنون موجودی این مرکز پس از 40سال فعالیت مستقل از مرز 2میلیون نسخه گذشته و تبدیل به یکی از سه مرکز مهم مطبوعاتی کشور شده است.

این مرکز که از نظر ساختار به اداره ارتقا یافته، در حال حاضر با 16کارشناس تخصصی با مدرک کارشناسی ارشد وظیفه شناسایی، فراهم‌آوری، آرشیو و خدمات این منابع را در چهار بخش زیرمجموعه خود بر عهده دارد.

روش‌های جذب آثار

اداره مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به منظور دستیابی به اهداف بلندمدت و رسیدن به چشم‌انداز فعال‌ترین آرشیو مطبوعاتی در سطح کشور، شناسایی و جذب نشریات فارسی و غیرفارسی را در دستور کار قرار داده است.

آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی حافظ منابعی به زبان‌های مختلف (فارسی، انگلیسی، عربی، فرانسوی، اردو، ترکی، کردی و...) و مشتمل بر نشریات تخصصی، علمی‌پژوهشی، دانشگاهی، عمومی، حوزوی، دانشجویی، دانش‌آموزی، تجربی و نشریات الکترونیکی است. نشریات این آرشیو به روش‌های واسپاری ناشران، اهدا، وقف، مبادله، اشتراک و خرید تهیه می‌شوند. البته جذب به شیوه اهدا و واسپاری، بیشترین سهم را در ایجاد این مجموعه بزرگ داشته است.

ناشران براساس بخشنامه مصوب سال 1368 شورای عالی انقلاب فرهنگی در دهه 80 و اوایل دهه 90، سهم پررنگی در گسترش مجموعه آرشیو داشته‌اند. البته در سال‌های اخیر با افزایش هزینه‌های چاپ، کاغذ و پست، این نقش کمرنگ‌تر شده است. بدین ترتیب کارشناسان این مرکز با ارتباط مستمر با مجموعه‌داران، کارگزاران و نمایندگی‌های نشریات سعی کرده‌اند این نقصان را از طریق ترغیب آن‌ها به اهدا و یا خرید نشریات جبران کنند. در سال‌های اخیر نیز مبادله منابع چاپی و دیجیتالی با مراکز مطبوعاتی و مجموعه‌داران در توسعه آرشیو مؤثر بوده است.

از ارزیابی و مستندسازی تا مبادله نشریات تکراری

اداره مطبوعات آستان قدس رضوی برای دریافت مجموعه‌های ارزشمند، آن‌ها را به‌طور دقیق توسط کارشناسان خود مورد ارزیابی قرار می‌دهد. بی‌تردید عواملی چون محتوا، میزان استفاده، قدمت، سلامت، شکل، کمیاب و نایاب بودن نشریه در ارزشیابی آن تأثیر دارند.

نشریات نیز پس از دریافت، فرایند پیچیده مستندسازی را پیش رو دارند. در واقع، تمام منابع دریافتی روندی متفاوت از کتاب‌ها را در این سازمان طی می‌کنند. کارشناسان به‌طور منظم مجموعه‌های ورودی را بررسی و شماره‌های کسری هر عنوان را پیگیری می‌کنند. نشریات رسیده نیز در کوتاه‌ترین زمان در سامانه نرم‌افزاری سازمان ثبت اطلاعات می‌شوند تا پژوهشگران و کاربران بلافاصله در جریان تازه‌های این مرکز قرار گیرند.

نشریات برای شناسنامه‌دار شدن، مُهر مرکز را به خود می‌گیرند و تا تکمیل و ساماندهی و نهایی شدن آرشیو، در مخازن پیش‌آرشیو چیده می‌شوند. نسخه‌های تکراری نشریات این مرکز نیز برای مبادله با مراکز مطبوعاتی ایران استفاده می‌شوند تا علاوه بر تکمیل مجموعه‌های سایر آرشیوها، از امحای این منابع ارزشمند جلوگیری شود.